محمد بن موسی حازمی همدانیحازمی همَدانی، ابوبکر محمد بن موسی بن عثمان بن حازم، ملقب به زین‌الدین، محدّث و حافظ و نسب‌شناس ایرانی قرن ششم است. ۱ - تولداو به جدش حازم و نیز به شهر همدان منسوب است. [۱]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۹۴ـ۲۹۵.
حازمی در ۵۴۸ به دنیا آمد. [۲]
ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۳]
عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، الروضتین فی اخبار الدولتین النوریة و الصلاحیة، ج۴، ص۶۰، چاپ ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۲ - اساتیددر همدان نزد ابوالوقت عبدالاول بن عیسی سجزی و شهردار بن شیرویه دیلمی و ابوزرعه طاهر بن محمد مقدسی، در اصفهان نزد ابوموسی محمد بن عمر مدینی و در بغداد ، موصل، بصره و آذربایجان از مشایخ و استادان مختلف حدیث و فقه آموخت و از ابوعبداللّه رستمی، ابوسعد سمعانی و ابوطاهر سِلَفی اجازه روایت گرفت. [۴]
ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۹۴ـ۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۹۴ـ۲۹۵.
[۶]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۲، ص۷۸۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۳ - شاگردانابوعبداللّه سعید بن یحیی بن دبیثی و تقی‌الدین ابن‌باسویه، مُقریِ واسطی، از شاگردان او بودند. [۷]
ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۸]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۲، ص۷۸۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۴ - فضایلحازمی را زاهد و متعبد، دارای محفوظات بسیار و شناخت بسیار از احادیث احکام ، و خوش‌بیان دانسته‌اند. [۹]
ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۱۰]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۲، ص۷۹۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۵ - فقه شافعیاو در فقه پیرو شافعی بود و در مجلس درس خویش طرق احادیث المُهَذب فی فقه الامام الشافعی ابواسحاق شیرازی را املا می‌کرد. [۱۱]
ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ص ۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۱۲]
ابن‌صلاح، طبقات الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۲۷۶، چاپ محیی‌الدین علی نجیب، بیروت ۱۹۹۲.
[۱۳]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
۶ - وفاتحازمی، که در بغداد سکونت گزیده بود، در ۵۸۴ در آن‌جا از دنیا رفت و او را در قبرستان شونیزیه به خاک سپردند. [۱۴]
ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۹۴ـ۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۱۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۹۵.
۷ - آثار چاپ شدهحازمی کتابهای بسیاری تألیف کرده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: ۱) الاعتبار فی بیان الناسخ و المنسوخ من الآثار (یا فی‌الحدیث)، که در آن، احادیثی از پیامبر اکرم را که با حدیث یا احادیثی دیگر نسخ شده‌اند به ترتیب ابواب کتب فقهی [۱۶]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، ج۱، ص۱۷۹، چاپ احمد طنطاوی جوهری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
در هفت جزء، از کتاب الطهارة تا کتاب اللباس، آورده و در مقدمه‌ای مفصّل به بحث درباره علم ناسخ و منسوخ، وجوه گوناگون ترجیح حدیثی بر حدیث دیگر و نیز فرق میان تخصیص و نسخ پرداخته است. [۱۷]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۷۹، چاپ احمد طنطاوی جوهری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۱۸]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، ج۱، مقدمه طنطاوی جوهری، ص۲۲ـ۱۰۸، چاپ احمد طنطاوی جوهری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
این کتاب، که به تعبیر ابن‌عماد [۱۹]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۲۸۲.
در موضوع خود بی‌بدیل است، چندبار تصحیح و چاپ شده است (حیدرآباد، دکن ۱۳۱۹ش/ ۱۳۵۹ق؛ حمص، ۱۳۴۵ش؛ حلب ۱۳۶۲ش/ ۱۴۰۳ق؛ بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱ ).۲) عُجالة المبتدی و فُضالة المنتهی، در علم انساب. حازمی در این کتاب [۲۰]
محمد بن موسی حازمی همدانی، کتاب عجالةالمبتدی و فضالة المنتهی فی‌النسب، ج۱، ص۲۷، چاپ عبداللّه کنّون، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
نسبها را به ترتیب حروف الفبا ذکر کرده و در ذیل هر نسب ، نام یک یا چند تن از صحابیان ، تابعین و رجال مشهور حدیث را آورده است.به‌گفته حازمی، [۲۱]
محمد بن موسی حازمی همدانی، کتاب عجالةالمبتدی و فضالة المنتهی فی‌النسب، ص ۲۷، چاپ عبداللّه کنّون، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
در این موضوع عالمان بسیاری کتاب نوشته‌اند اما آثار آنان مفصّل است؛ بدین سبب، او این کتاب را به گونه‌ای نوشته است که وقت زیادی از خواننده نگیرد.این کتاب دوبار تصحیح و چاپ شده است (قاهره ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸ و ۱۴۲۲/۲۰۰۲) ۳) کتاب الأماکن یا مااتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة. این کتاب فرهنگی الفبایی از غزوه‌ها و سریه‌های پیامبر، شهرها، روستاها، کوهها و دیگر مکانهایی است که اشتراک لفظی دارند. چون حازمی محدّث بوده، در ذیل برخی شهرها و روستاها، به بعضی نکات تاریخی اشاره کرده است [۲۲]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۵۸، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۲۳]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۷۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۲۴]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۱۱۲، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۲۵]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۱۳۴، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۲۶]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۴۱۱، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
و اگر نام آن موضع در حدیث به‌کار رفته، از آن حدیث [۲۷]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۵۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۲۸]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۴۱۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۲۹]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۵۰۳، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۰]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۶۶۶، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۱]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۶۸۳، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
و همچنین از رجال و محدّثان و عالمان مشهور آن شهرها و روستاها یاد کرده است [۳۲]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۱۹۷، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۳]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۲۸۸، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۴]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۷۰۶، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۵]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۷۷۳، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
او همچنین، گاهی برای تبیین بهتر سخن خویش در معرفی مکانها، بیت شعری شاهد آورده که نام یا معنای آن مکان در شعر به کار رفته است. [۳۶]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۱۳۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۷]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۱۳۵، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۸]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۲۵۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۳۹]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۷۳۹، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۴۰]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۸۴۳، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۴۱]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۸۶۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
حازمی در تألیف این کتاب از منابعی چون تاریخ مصر ابوسعید بن یونس [۴۲]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۳۸۴، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۴۳]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۵۲۵، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
و تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری [۴۴]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۱۰۱، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۴۵]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۸۵۲، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
بهره برده است.یاقوت حموی [۴۶]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۱، ص۸.
از این کتاب در تألیف معجم‌البلدان استفاده کرده و در عین حال این مطالب او را سرقتی از کتاب اسکندری دانسته است. [۴۷]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۱، ص۷۵.
[۴۸]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۱، ص۱۷۰.
[۴۹]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج۲، ص۵۶۵.
[۵۰]
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج ۴ ص۹۷۸.
[۵۱]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، مقدمه حمد جاسر، ص۱۶ـ۲۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
توضیح این‌که کتاب الأماکن با کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار نصر بن عبدالرحمان فزاری اسکندری شباهت بسیاری دارد؛ ضمن آن‌که ممکن است حازمی از مختصر آن، که ابوموسی مدینی تهیه کرده است، استفاده کرده باشد.؛ [۵۲]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، مقدمه حمد جاسر، ص ۱۲ـ۱۶، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۵۳]
ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه فارسی: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۷۹ش.
[۵۴]
ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی‌العربی، ج۱، ص۳۴۸، نقله عن الروسیة صلاح‌الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۵۵]
ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه فارسی: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ج۱، ص۲۵۳، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۷۹ش.
بدین‌سبب مصحح کتاب، برای تطبیق بهتر، در ذیل اماکن مذکور در کتاب حازمی، مطالب کتاب فزاری اسکندری را نیز نقل کرده است.اختلاف در ذکر نام این کتاب در منابع شرح حال حازمی و دیگر کتابها، ظاهرآ بدان سبب بوده که مؤلف قبل از اتمام این کتاب از دنیا رفته و خود نامی بر آن ننهاده است. [۵۶]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، مقدمه حمد جاسر، ص۱۱ـ۱۲، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
نسخه‌ای خطی از این کتاب را نخستین بار فؤاد سزگین با عنوان ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه فی الاماکن و البلدان المشتبهة فی الخط در مجموعه خویش افست نموده (فرانکفورت ۱۳۶۵ش/۱۹۸۶) و سپس حمد جاسر آن را تصحیح و چاپ کرده است.۴) شروط الائمة الخمسة، که در آن شروط بخاری ، مسلم ، ابوداوود سجستانی ، ترمذی و نسائی را برای ذکر احادیث در صحاح خود بررسی کرده است. این کتاب با تصحیح محمد زاهد کوثری، در ۱۳۰۶ش/۱۳۴۶ق در دمشق به چاپ رسیده است. [۵۷]
محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۱، ص۲۴۳، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات‌الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۸ - دیگر آثاردیگر آثار حازمی، که به چاپ نرسیده‌اند، عبارت‌اند از: ۱) کتاب ناتمام الفیصل فی مشتبه النسبة، [۵۸]
صفدی، اعیان العصر، ج۵، ص۸۸.
درباره نسبتهای راویانی که ممکن است به سبب شباهت یا تعدد مکانها موجب تحریف یا تصحیف نامشان شود، مانند تیمی که گاه منسوب به تیم قریش و گاه منسوب به تیم الرباب است یا طبری که گاه منسوب به طبرستان و گاه منسوب به طبریه واسط است. [۵۹]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، مقدمه حمد جاسر، ص۹ـ۱۰، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
۲) کتابٌ اُسْنِدَ فیه احادیث المهذب ابواسحاق شیرازی. ابن‌صلاح [۶۰]
ابن‌صلاح، طبقات الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۲۷۶، چاپ محیی‌الدین علی نجیب، بیروت ۱۹۹۲.
این کتاب را دیده و آن را تخریج احادیث المهذب فی فقه الامام الشافعی نامیده است.کتاب حازمی تا نیمه کتاب الصلاة انجام گرفته و ناتمام مانده است. [۶۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
۳) المؤتلف و المختلف، که تتمه الاکمال ابن‌ماکولاست. در منابع شرح حال حازمی، از این کتاب کمتر یاد شده ولی او خود در الاماکن چندین بار از آن نام برده است. [۶۲]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۱، ص۴۱۵، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۶۳]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۶۳۷، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۶۴]
محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، ج۲، ص۸۱۵، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا).
[۶۵]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۱۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
سلسلة الذهب فیما روی الامام احمد بن حنبل عن الامام الشافعی، تحفة السفینة [۶۶]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۹۵.
[۶۷]
صفدی، اعیان العصر، ج۵، ص۸۸.
و کتاب الضعفاء و المجهولون [۶۸]
ابونعیم اصفهانی، کتاب‌الضعفاء، ج۱، ص۳۰، چاپ فاروق حماده، مغرب: دارالبیضاء، (بی‌تا).
نیز از آثار حازمی‌اند.۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۲) ابن‌دبیثی، المختصرالمحتاج‌الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، ج ۱۵، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴. (۳) ابن‌صلاح، طبقات الفقهاء الشافعیة، چاپ محیی‌الدین علی نجیب، بیروت ۱۹۹۲. (۴) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۵) عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، الروضتین فی اخبار الدولتین النوریة و الصلاحیة، چاپ ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۶) ابونعیم اصفهانی، کتاب‌الضعفاء، چاپ فاروق حماده، مغرب: دارالبیضاء، (بی‌تا). (۷) محمد بن موسی حازمی همدانی، الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ فی‌الحدیث، چاپ احمد طنطاوی جوهری، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱. (۸) محمد بن موسی حازمی همدانی، الأماکن، او، ما اتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، چاپ حمد جاسر، ریاض (بی‌تا). (۹) محمد بن موسی حازمی همدانی، کتاب عجالةالمبتدی و فضالة المنتهی فی‌النسب، چاپ عبداللّه کنّون، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۱) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶. (۱۲) صفدی، اعیان العصر. (۱۳) محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات‌الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۱۴) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی‌العربی، نقله عن الروسیة صلاح‌الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۵) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه فارسی: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۷۹ش. (۱۶) یاقوت حموی، معجم‌البلدان. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن موسی حازمی همدانی»، شماره۵۶۹۸. |